Odruchy u niemowlaka i noworodka

Z artykułu dowiesz się: 

• Czym są bezwarunkowe odruchy u noworodka i niemowlaka oraz jakie pełnią funkcje?
• Jakie są poszczególne odruchy u noworodka? 
• Jakie wyróżniamy główne odruchy niemowlęce?
• Dlaczego warto obserwować odruchy noworodka i niemowlaka?

Bezwarunkowe odruchy noworodka i niemowlaka – czym są?

Wiele ruchów Waszego dziecka w pierwszym okresie życia odbywa się odruchowo. Oznacza to, że są one mimowolne lub dzieją się bez wysiłku czy bez świadomej woli maluszka. Te tzw. bezwarunkowe odruchy noworodków i niemowlaków są niejako „genetycznie zaprogramowane”. Większość z nich można zaobserwować od razu po narodzinach maluszka. Zanikają one jednak w bardzo zróżnicowanym okresie – niektóre są obecne przez kilka tygodni, inne przez kilka miesięcy, a niektóre pozostają z nami na zawsze – jak np. kichanie czy ziewanie. 

Bezwarunkowe odruchy noworodka tuż po jego przyjściu na świat podlegają ocenie lekarzy neonatologów. Jeśli maluszek wykonuje je w reakcji na określony bodziec, wówczas specjalista może się upewnić, że układ nerwowy i mózg dziecka działają prawidłowo¹. Mowa tu na przykład o odruchach: ssania czy zamykania oczu przy jasnym świetle, które pojawiają się jeszcze podczas rozwoju w brzuchu mamy – oba wykształcają się zazwyczaj do około 28. tygodnia ciąży^{2, 3}. 

Warto zaznaczyć, że nie jest wskazane samodzielne sprawdzanie odruchów bezwarunkowych przez rodziców czy opiekunów. Jak wspomnieliśmy, ich oceną zajmują się specjaliści – neonatolodzy w przypadku nowo narodzonych dzieci i pediatrzy w późniejszym okresie. Może Was kusić, by samemu sprawdzić, czy Wasz maluszek reaguje prawidłowo na dany bodziec – ale nie warto ryzykować. Nieprawidłowo wykonane badanie niektórych odruchów może wręcz być niekorzystne dla dziecka. Zostawcie to w rękach specjalistów i zaufajcie ich wiedzy oraz doświadczeniu, a sami skupcie się na obserwacji tych reakcji bezwarunkowych (takich jak pozycja szermierza czy odruch ssania), które pojawiają się w Waszym codziennym życiu z maluszkiem naturalnie – a nie w sposób wymuszony badaniem. 

Jaką funkcję pełnią odruchy wrodzone?

Wrodzone odruchy u noworodka mają niesłychanie duże znaczenie. Natura „wyposaża” w nie dziecko, aby pomóc mu… przetrwać! Odruchy te pozwalają mu zaadaptować się do nowego środowiska, jakim jest życie poza łonem mamy, i uniknąć ewentualnych niebezpieczeństw. Maluszek nie kontroluje jeszcze swoich reakcji, dlatego jego organizm w automatyczny sposób wykazuje określone reakcje mięśniowe na bodźce⁵. Z czasem, gdy postępuje rozwój mózgu i całego układu nerwowego, a dziecko zyskuje większą kontrolę nad swoim ciałem, część z tych odruchów przestaje być potrzebna – i dlatego zanika¹. 

Odruchy noworodka (wrodzone)

Poniżej opiszemy bardziej szczegółowo, na czym polegają najczęstsze odruchy u noworodka, z którymi maluszek się rodzi. Niektóre reakcje na pierwszy rzut oka mogą czasem wydawać się „dziwne” lub budzić niepokój – jak się okazuje, zupełnie niepotrzebnie. 

Odruch podparcia rąk 

Odruch ten wyzwala się, gdy maluszek jest trzymany za klatkę piersiową (mniej więcej pod pachami) w pozycji poziomej względem podłoża, z buzią skierowaną w dół. Gdy specjalista podczas badania zacznie zbliżać dziecko do ziemi, wówczas automatycznie wyprostuje ono rączki w łokciach i otworzy dłonie, tak jakby chciało asekurować się przed upadkiem⁶. 

Ten odruch u noworodka ma za zadanie chronić głowę i górną część ciała przed ewentualnym uderzeniem. Z czasem wpłynie też m.in. na rozwój motoryczny dziecka, koordynację ręka–oko, świadomość przestrzenną, a także umiejętność wyznaczania swojej przestrzeni osobistej i stawiania granic. Kiedy zanika odruch podparcia rąk? W zasadzie… nigdy. Możesz zapewne sobie przypomnieć, że nawet w dorosłym wieku często automatycznie reagujemy w ten sposób, gdy upadamy w przód. Mówi się więc, że odruch ten integruje się z układem ruchu całego ciała (czyli staje się częścią złożonego mechanizmu, który umożliwia szybką i sprawną reakcję organizmu na bodźce). Dzieje się to mniej więcej w 6. miesiącu życia dziecka⁶.

Odruch chodu automatycznego 

Odruch chodu automatycznego lekarz może zaobserwować, gdy trzyma dziecko pod pachami (oczywiście z podpartą główką!), a podeszwy stóp niemowlaka dotykają twardego podłoża. Maluszek postawi wtedy jedną stópkę za drugą, tak jakby robił kolejne kroczki. Ten tzw. odruch chodzenia u noworodka zanika zwykle po 2. miesiącu życia. Pojawia się ponownie pod koniec 1. roku, gdy dziecko potrafi już utrzymać ciężar swojego ciała i uczy się stawiać prawdziwe pierwsze kroczki. Warto wiedzieć, że ten odruch noworodka pomaga mu też przysunąć się do piersi po porodzie, gdy leży na brzuchu u swojej mamy¹. 

Odruch szukania (zwany też odruchem Rootinga lub odruchem ryjkowym)

Odruch szukania pomaga maluszkowi znaleźć np. pierś mamy, by zapewnić sobie posiłek. Pojawia się on bezwarunkowo, gdy dotkniesz kącika ust lub policzka dziecka. Noworodek odwróci wtedy głowę i otworzy usta, aby szukać źródła tego dotyku i zacząć ssać. Odruch szukania zanika około 4. miesiąca życia⁷.

Odruch ssania

Jak już wspomnieliśmy, ssanie należy do tych odruchów, które wykształcają się u maluszka jeszcze przed jego narodzinami. Jeśli mieliście szczęście, mogliście zaobserwować na USG w czasie ciąży, jak Wasze dziecko trzyma kciuk w buzi. Po urodzeniu, gdy sutek mamy zostanie umieszczony w ustach noworodka, maluszek automatycznie zaczyna go ssać¹. 

Koordynacja tego ruchu z jednoczesnym oddychaniem i przełykaniem mleka mamy jest dość dużym wyzwaniem dla noworodka. Chociaż więc sam odruch ssania jest automatyczny, to niektóre dzieci potrzebują nieco więcej czasu, by tę umiejętność opanować. Później ssanie staje się już intencjonalne, czyli maluszek świadomie ssie pierś czy później np. smoczek¹. 

Odruch Moro

Odruch Moro u noworodka należy do stosunkowo najwcześniej opisanych. Dokonał tego Ernst Moro w 1918 r. – stąd nazwa tej reakcji. Naukowiec zaobserwował, że gdy uderzy się dłońmi w poduszkę po obu stronach głowy noworodka, to reaguje ono automatycznie charakterystycznym ruchem. Od tego czasu wielu innych badaczy przedstawiało różne metody wywoływania tego odruchu. Można go też na przykład zaobserwować, gdy lekarz przeprowadzający badanie uniesie delikatnie główkę dziecka, po czym puści ją na chwilę, by zaczęła opadać. Następnie oczywiście musi szybko ją podtrzymać, by maluszek się nie uderzył. Obecnie uważa się, że jest to najefektywniejsza metoda wywoływania odruchu Moro, ale w tym wypadku także należy szczególnie pamiętać, aby nie sprawdzać go samodzielnie⁸. 

Jak on wygląda dokładnie? Występuje zwykle w reakcji na głośny dźwięk lub ruch, który wywołuje nagłe uczucie przestraszenia u maluszka. Dziecko odrzuca wówczas główkę do tyłu i rozpościera szeroko ręce i nogi, a następnie je cofa. Często towarzyszy temu nagły, głośny płacz, który może dodatkowo przestraszyć maluszka i nasilić skalę odruchu Moro. Do kiedy można obserwować tę reakcję? Zazwyczaj zanika ona po 2. miesiącu życia dziecka. 

Odruch Galanta (lub odruch grzbietowy Galanta)  

Aby sprawdzić, czy dziecko wykazuje odruch grzbietowy Galanta, najczęściej kładzie się je na brzuszku, a następnie delikatnie głaszcze palcem skórę po jednej stronie kręgosłupa – z góry na dół lub w okolicy lędźwiowej. Wówczas maluszek powinien automatycznie zareagować zgięciem ciała w tę stronę, która była dotykana. Często towarzyszy temu uniesienie i wyprostowanie nogi po tej stronie. Reakcja ta zanika między 3. a 9. miesiącem życia dziecka⁶.  

Warto wiedzieć, że odruch Galanta pełni ważną funkcję w przygotowaniu maluszka do narodzin. To on pomaga mu obrócić ciało w dół, by przygotować się do prawidłowej pozycji główkowej, która jest najkorzystniejsza w przypadku porodu naturalnego. Wpływa ponadto na przyszły rozwój fizyczny dziecka⁶.  

Odruch chwytny dłoniowy (tzw. odruch Palmara) 

Odruch Palmara przejawia się tym, że gdy maluszek znajduje się w wygodnej pozycji na pleckach i jest obudzony, a Ty pogłaszczesz jego dłoń, wówczas automatycznie zareaguje on zamknięciem rączki, tak jakby chciał objąć Twój palec (uwaga: kciuk nie jest objęty tym odruchem, więc dziecko najpewniej go nie zegnie – pojawi się to dopiero na późniejszych etapach rozwoju). Pierwotny cel tej bezwarunkowej reakcji nie został dobrze poznany. Najpewniej stanowi ona ogniwo w rozwoju późniejszej umiejętności chwytania przedmiotów. Odruch Palmara zanika zazwyczaj ok. 6. miesiąca życia dziecka¹⁰.  

Odruch chwytny stóp (zwany też podeszwowym) 

Analogiczną reakcję można zaobserwować także na podeszwie stopy maluszka. Gdy dotkniesz jej przedniej części, wówczas dziecko powinno zareagować automatycznym zgięciem wszystkich paluszków, co tworzy charakterystyczne wgłębienie w stopie przypominające miseczkę. Odruch chwytny podeszwowy zanika zwykle również do 6. miesiąca życia¹⁰.  

Odruch Babińskiego  

To również odruch bezwarunkowy u noworodka związany z podeszwami jego stópek. Można go zaobserwować, gdy dotknie się ich zewnętrznej linii – od pięty do małego palca. W reakcji na to maluszek natychmiast skieruje stopę do środka, wygnie duży paluch do góry, a resztę paluszków rozłoży na kształt wachlarza. Odruch Babińskiego przyczynia się do późniejszego rozwoju dojrzałego chodu, poczucia równowagi czy utrzymywania odpowiedniej postawy ciała. Naturalnie występuje od urodzenia do ok. 2. roku życia dziecka, ale bywa, że utrzymuje się nawet powyżej 3. roku⁶. 

Odruch toniczny szyjny asymetryczny (ATOS), czyli tzw. odruch szermierza  

Czy widzieliście kiedyś, jak noworodek lub niemowlę leży na pleckach i układa ręce oraz nogi asymetrycznie, w pozycji przypominającej postawę szermierza? Tak właśnie działa odruch ATOS. Gdy ułożysz głowę maluszka na boku, automatycznie wyprostuje on do góry rączkę i nóżkę po tej stronie, w którą ma zwróconą buzię, a po drugiej stronie podkurczy je (zegnie w łokciu i kolanie). To ważny odruch, ponieważ wpływa na rozwój koordynacji ruchowo­wzrokowej. Występuje od urodzenia do mniej więcej 6. miesiąca życia¹¹.  
 

Odruchy niemowlęce

Jak widzisz, Twój maluszek rodzi się z całym wachlarzem różnych odruchów bezwarunkowych, które towarzyszą mu od początku życia. Istnieją jednak też takie automatyczne reakcje, które pojawiają się u dziecka nieco później – tzn. już w okresie niemowlęcym (czyli po ukończeniu 1. miesiąca życia). Dwa najważniejsze z nich to odruch STOS (powiązany z omówionym wyżej odruchem szermierza) oraz reakcja Landaua.  

Odruch toniczny szyjny symetryczny (STOS) 

Odruch STOS można zaobserwować u niemowlęcia od mniej więcej 4. miesiąca życia, a integruje się (czyli – przypomnijmy – staje się elementem bardziej rozwiniętej reakcji nerwowo-mięśniowej organizmu) zazwyczaj do 12. miesiąca. Polega on na tym, że gdy maluszek ma głowę odchyloną w kierunku pleców, automatycznie prostuje rączki i zgina nóżki. Kiedy z kolei jego broda zostaje przyciągnięta do klatki piersiowej, ruch kończyn jest odwrotny – rączki się zginają, a nóżki prostują. Odruch ten stanowi ważny etap przygotowawczy do nauki raczkowania. Jego właściwe zintegrowanie przyczynia się też do wykształcenia właściwego napięcia mięśniowego i koordynacji ręka – oko¹¹.  

Odruch Landaua 

Odruch Landaua należy do tzw. reakcji posturalnych, czyli takich, które pomagają utrzymać odpowiednią postawę i równowagę ciała w różnych sytuacjach. Powinien on się wykształcić między 4. a 5. miesiącem życia. Gdy lekarz ułoży sobie niemowlę na ręce poziomo do podłoża, brzuchem i twarzą do dołu, wówczas zadrze ono głowę powyżej linii tułowia. Plecy i nogi pozostają przy tym wyprostowane – w ten sposób maluszek przeciwstawia się sile grawitacji. Kiedy z kolei specjalista delikatnie zegnie głowę dziecka, kierując ją ku klatce piersiowej, maluszek ugnie również nóżki. Prawidłowy rozwój tego odruchu jest ważnym etapem przyszłej nauki samodzielnego siedzenia i chodzenia¹². 
 

Obserwacja odruchów noworodka i niemowlaka – rozwój maluszka dzieje się na Twoich oczach!

Każdy z opisanych w tym artykule odruchów bezwarunkowych to maleńki, ale bardzo ważny krok na drodze rozwoju Waszego dziecka. Wiedząc, jak działają te reakcje, możecie ze spokojem i zachwytem patrzeć, jak maluszek uczy się świata i do niego adaptuje – na wspaniałej drodze do osiągnięcia samodzielności. Oczywiście medycyna nie zna odpowiedzi na wszystkie pytania dotyczące działania tych odruchów – jak i wielu innych zagadek związanych z ludzką biologią. Chyba jednak wcale nie musimy od razu wszystkiego rozumieć. Najważniejsze jest to, że wiecie, na co się przygotować, i jesteście blisko. To bowiem Wasza czułość, obecność i uważność są dla Waszego dziecka najcenniejszym przewodnikiem – niezależnie od tego, na jakim etapie rozwoju się znajduje.