Integracja sensoryczna u dzieci – klucz do harmonijnego rozwoju

Czego dowiesz się z artykułu?

• Integracja sensoryczna – na czym polega?
• Rozwój sensoryczny – jak można wspierać dziecko prostymi ćwiczeniami i zabawami?
• W jaki sposób mogą się objawiać zaburzenia sensoryczne?
• Jak przebiega terapia sensoryczna i kiedy warto o niej pomyśleć?

Czym jest integracja sensoryczna u dzieci?

Integracja sensoryczna to spontaniczny proces neurologiczny, który polega na odbieraniu oraz interpretowaniu bodźców docierających do ciała dzięki zmysłom¹. Mówiąc prościej, chodzi o wszystkie aktywności, dzięki którym mózg Twojego maluszka stale analizuje płynące do niego sygnały (tzw. bodźce sensoryczne – np. dźwięki, zapachy), by na ich podstawie stworzyć sobie całościowy obraz sytuacji i zdecydować, jak zareagować. SI jest więc odpowiedzialna za prawidłowe działanie i harmonijną współpracę poszczególnych zmysłów. Wszystko to razem pomaga efektywnie się uczyć, radośnie odkrywać otaczający świat i nawiązywać relacje społeczne. 

Za popularyzatorkę pojęcia integracji sensorycznej uważa się Annę Jean Ayres – terapeutkę i doktor psychologii z USA. Badaczka udowodniła, że w SI główną rolę odgrywa 7 zmysłów: dotyk, wzrok, węch, smak i słuch, a także system przedsionkowy (zmysł równowagi) oraz propriocepcja (czucie głębokie)². 

Jak zmysły pomagają dziecku w codziennym funkcjonowaniu⁴?

• Dotyk – zmysł, który w życiu płodowym rozwija się najwcześniej i w momencie narodzin jest najlepiej rozwinięty. Ma ogromne znaczenie dla dbania o własne ciało, budowania poczucia bezpieczeństwa, poznawania świata, wchodzenia w relacje i umacniania ich.
   
• Wzrok – pozwala na rejestrowanie obrazów, odróżnianie barw oraz widzenie przestrzenne. Noworodek nie widzi zbyt dobrze – interesują go głównie ludzkie twarze obserwowane z odległości około 20 cm. Od około 3. miesiąca zdolność widzenia poprawia się – maluszek widzi coraz więcej szczegółów.
   
• Węch – odpowiada za rozpoznawanie zapachów, uzupełnia i wzbogaca zmysł smaku. W początkowym okresie życia jest niezwykle wrażliwy na bodźce, m.in. pozwala noworodkowi rozpoznawać mamę po tym, jak pachnie.
   
• Smak – kubki smakowe rozmieszczone na języku rozpoznają 5 podstawowych smaków: słodki, słony, gorzki, kwaśny oraz umami. Pozwalają na odróżnianie tego, co jest jadalne od tego, co nie nadaje się do spożycia oraz tego, co nam smakuje od tego, czego nie lubimy.
   
• Słuch – już w życiu płodowym pozwala dziecku oswajać się z odgłosami płynącymi zarówno z organizmu mamy, jak i środowiska zewnętrznego. Początkowo noworodek nie odbiera szeptów i szmerów, jednak od 3. miesiąca coraz lepiej słyszy. Słuch ma też kluczowe znaczenie dla nauki mówienia.
   
• System przedsionkowy (zmysł równowagi) – ściśle współpracuje z innymi zmysłami i ma kluczowe znaczenie dla zapewnienia odpowiedniego położenia ciała. Jego receptory znajdują się m.in. w uchu wewnętrznym.
   
• Zmysł proprioceptywny (kinetyczny) – zwany też popularnie czuciem głębokim. Pozwala czuć własne ciało i jego ruch. Jego receptory znajdują się w mięśniach, ścięgnach i stawach całego organizmu.

Anna Jean Ayres wyróżniła cztery poziomy integracji sensorycznej u dzieci¹. 

• Pierwszy poziom (okres noworodkowy i pierwsze miesiące życia) – na tym etapie łączone są bodźce odbierane przez układ dotykowy, aby dziecko mogło ssać i jeść oraz budować więź z rodzicami. Dochodzi też do integracji informacji pochodzących z układu proprioceptywnego i przedsionkowego, dzięki którym maluszek m.in. wykonuje skoordynowane ruchy gałki ocznej i utrzymuje prawidłowe napięcie mięśniowe.
• Drugi poziom (do około 2. roku życia) – to okres, kiedy maluszek opanowuje świadomość własnego ciała. Główną rolę odgrywają wówczas bodźce płynące z układu proprioceptywnego, przedsionkowego i dotykowego, dzięki którym dziecko m.in. ćwiczy koncentrację i rozwija motorykę.
• Trzeci poziom (początek okresu przedszkolnego) – jest czasem, kiedy bodźce wzrokowe i słuchowe współdziałają ze zmysłami równowagi, czucia głębokiego i dotyku. Dziecko uczy się wtedy mówić, ćwiczy koordynację oko-ręka i zaczyna wykonywać proste czynności – np. samodzielnie się ubiera i je.
• Czwarty poziom (do końca okresu przedszkolnego) – to moment, w którym dochodzi do integracji bodźców płynących ze wszystkich kanałów sensorycznych.

Jak wspierać rozwój sensoryczny dziecka?

Pierwsze działania stymulujące zmysły możesz wprowadzać nawet od urodzenia, jednak nie powinny być one zbyt intensywne – nadmiar bodźców w pierwszych miesiącach życia nie jest zalecany. Już na samym początku warto maluszka kołysać, masować, śpiewać mu i mówić do niego. Obserwuj reakcje dziecka i dostosowuj się do nich – to, co dla jednego niemowlęcia jest przyjemne, u innego może wywoływać dyskomfort. 

W kolejnych miesiącach możesz zacząć stopniowo wprowadzać proste ćwiczenia, a potem także pierwsze sensoryczne zabawy dla niemowląt. Możesz m.in. układać dziecko na macie i zachęcać je do dotykania różnych faktur (np. zabawek). Multisensoryka, czyli angażowanie wielu zmysłów naraz, pomoże maluszkowi lepiej poznać otoczenie. Pamiętaj jednak, że ważny jest umiar. 

Niektórych bodźców, szczególnie słuchowych i wzrokowych, jest w otoczeniu dziecka bardzo dużo. Nie należy więc dodatkowo zwiększać ich ilości – może to powodować przestymulowanie maluszka. Warto angażować głównie te zmysły, które są zwykle wykorzystywane w ograniczonym zakresie – dotyk, czucie głębokie i układ przedsionkowy.

Gdy Twoja pociecha nieco podrośnie, warto wykonywać szereg prostych sensorycznych aktywności w domu i na podwórku. Nie musisz do tego kupować specjalistycznych gadżetów. Ćwiczcie pokonywanie sensorycznego toru przeszkód, który ma różne faktury. Zrobisz go np. z poduszek, podkładek na stół i dywaników łazienkowych. Maluszek może też próbować przepełznąć pod stołem i krzesłem, rolować ciało na piłce gimnastycznej, pokonywać slalom z pluszaków, wskakiwać w hula-hop i turlać się po materacu. Bawcie się masą plastyczną albo przesypujcie kaszę, groch lub ryż⁵. 

Wymieniliśmy tylko kilka pomysłów na zabawy sensoryczne. Z pewnością razem z dzieckiem wymyślisz kolejne aktywności, które można wykonywać w domu lub na placu zabaw. Każda z nich może być dobrą okazją do rozwijania 7 zmysłów i budowania nowych połączeń nerwowych w mózgu. Wystarczy dopasować wymienione czynności do wieku, umiejętności i potrzeb stymulacyjnych dziecka. 

Zaburzenia integracji sensorycznej

Niektóre dzieci mogą wykazywać trudności z przetwarzaniem sensorycznym, co może objawiać się np. nadwrażliwością lub słabym reagowaniem na bodźce, problemami z koordynacją ruchową, nadpobudliwością, trudnościami w koncentracji, a nawet agresją. Objawy te mogą występować w różnych obszarach, np. dziecko może unikać dotykania określonych tekstur, bać się niektórych dźwięków, mieć trudności z równowagą³. 

Jeśli wymienione objawy występują u Twojej pociechy i utrudnia jej to funkcjonowanie, a nawet odbija się na kontakcie z bliskimi czy rówieśnikami, warto skonsultować się ze specjalistą SI i przeprowadzić badanie integracji sensorycznej. Może być ono pierwszym krokiem do lepszego zrozumienia potrzeb i emocji maluszka oraz zapewnienia mu harmonijnego rozwoju.

Terapia sensoryczna – wsparcie dla dzieci z trudnościami

Jeśli specjalista zdiagnozuje u dziecka trudności w przetwarzaniu docierających do niego bodźców, może zalecić Wam terapię sensoryczną. To zestaw specjalistycznych ćwiczeń dostosowanych do potrzeb maluszka w formie np. zabaw ruchowych, ćwiczeń równoważnych czy prac manualnych. Odpowiednia stymulacja sensoryczna, angażująca wiele zmysłów, potrafi przynieść zadziwiające efekty. 

Dodatkowo specjalista często zaleca rodzicom wspólne ćwiczenia i aktywności do wykonywania z maluszkiem w domu. To tzw. dieta sensoryczna, czyli dopasowany do potrzeb konkretnego dziecka program aktywności, którego celem jest zapewnienie maluchowi odpowiednich bodźców. Świetnie uzupełnia ona konsultacje w gabinecie i na sali gimnastycznej⁶.

Integracja sensoryczna to niezwykle ważny proces, który pomaga dziecku poznawać świat, budować relacje i rozwijać samodzielność. Dzięki codziennym aktywnościom i zabawom, które angażują różne zmysły, możesz skutecznie wspierać rozwój swojego maluszka już od pierwszych miesięcy życia. Jeśli pojawiają się pewne trudności z przetwarzaniem bodźców, warto skonsultować się ze specjalistą, aby szkrab mógł lepiej odnaleźć się w otoczeniu i w pełni czerpać radość z codziennych doświadczeń.